Kaunos Antik Kenti kazı çalışmaları bölümümüz öğretim üyesi Doç. Dr. Ufuk Çörtük başkanlığında gerçekleştirilmektedir.
Kaunos, Güneybatı Ege’de, Muğla İli, Köyceğiz İlçesi’nin Çandır Mahallesi sınırları içinde, Köyceğiz Gölü'nü Akdeniz'e bağlayan Dalyan Çayı'nın (Calbis) sağ kıyısında, Dalyan Beldesi’nin hemen karşı kıyısında yer almaktadır.
Yazılı belgelerde ilk kez Pers savaşları sırasında adı geçen Kaunos, İngiliz Rd. Hoskyn'in 1840 yılındaki gemi gezilerinden sonra lokalize edilerek bilim dünyasına tanıtılmıştır. Kentteki arkeolojik kazılara, Baki Öğün başkanlığındaki bir Türk ekibiyle ilk kez 1966 yılında başlanılmış ve kesintisiz olarak Cengiz Işık başkanlığında sürdürülmektedir.
Kaunos'u kuranların yerli Anadolu insanı olduğu, arkeolojik buluntularla belgelenen onun yerel isminin farklılığı ile de ortaya konulmaktadır: İ.Ö. 4. yüzyılın sonlarına kadar kullanımda kalan bu ismin, daha İ.Ö. 6. yüzyılda Kaunos olarak geçmesi, kentin Hellenler tarafından kolonize edilmesinin hemen ardından, diğer Anadolu kentlerinde uyguladıkları gibi, yerli isminin değiştirilmiş olmasıyla açıklanabilir.
Palaestra Terası; Ölçüm Platformu ve Hamam Binası arasındaki düzlüktür. Altında geç Arkaik Döneme kadar giden yapı katmanlarını gizlemektedir. Bunlardan en önemlisi, bugünkü Kilise altında bulunan bir kutsal alandır ki, bunun birkaç kez onarılmış teras duvarının kalıntıları, Kilise etrafında sürdürülen sondajlarla açığa çıkartılmıştır. Bu alanda tespit edilen Kilise, kentin en önemli noktasına, Roma Hamamı ile Tiyatro arasında kalan Palaestra düzlüğünün yaklaşık merkezine inşa edilmiştir. Türünün, Anadolu'daki en eski ve en iyi korunmuş örneklerinden biridir. Düzlüğün kuzey kenarında ise İmparatorluk Dönemi hamam binaları içinde en iyi korunmuş olanlarından biri olan Roma Hamamı bulunmaktadır. Güneybatı-kuzeydoğu doğrultusunda ve aynı aks üzerinde iki büyük kompleks olarak tasarlanmıştır: Avlu (Palaestra) ve Ana Mekan.
Tapınak, agora ve limana hakim yapay bir teras üzerine İ.Ö. 1. yüzyılın ikici yarısında inşa edilen Teras Tapınağı ve Yuvarlak Yapı'dan oluşur. Tapınak, templum-in-antis tarzındadır: Kareye yakın bir kutsal oda (Cella); önünde, yan duvarların arasına iki dor sütunu yerleştirilmiş bir ön oda (Pronaos). Temenos üzerinde, tapınağın aksına teğet olarak inşa edilen Yuvarlak Yapı, üç ana mimari bölümden oluşmaktadır. Dıştaki sütunlu galeri, exedra ve merkezdeki silindir bir kaide üzerine oturtulmuş yuvarlak sunak. Sunak tablasının tam orta aksı hizasında, yaklaşık 6.5 m. aşağısında bir kutsal taş (Baitylos) bulunmaktadır. Baitylos, Kaunos'un tanrı kralı Basileus Kaunios un resimsiz tasviridir.
Teras Tapınağının hemen batısında, alçakta kalan kayalık düzlük, burada ele geçirilen çok sayıdaki adak heykel kaideleri ve stellerden belli ki, daha İ.Ö. 4. yüzyılın başlarından Roma Dönemi içlerine kadar yerel tanrı Basileus Kaunios'un -Hellenistik Dönem boyunca buranın sahibi tanrı Apollon olarak belgelenmişse de -kutsal bir alanı olarak kullanılmıştır. Bu temenos'un tam merkezine, kayanın içine inşa edilmiş olan kült odası, bir Kaunos Kybelesi olan tanrıça Artemis içindir.
Kenti gerek deniz gerekse karayolu ile ziyaret edenleri karşılayan seyirlik Kaya Mezarları, Kaunos'taki mezar tipleri içinde şüphesiz en önemlisidir. Bir nedenle bitirilmemiş olan en büyük mezarla birlikte izleyenleri büyüleyen altılı grup, binyıllar öncesinden günümüze kadarki yaşamın "dilsiz şahitleri" gibi bakmaktadırlar.
“Kaunos Tuzu”nun üretildiği tava ve kanallardan oluşan antik tuzla tesisi ise Dalyan Deltası’nın ucunda oluşan dünyaca ünlü İztuzu kumsalının arkasındaki “Tuz Gölü” ile arkasındaki kayalık tepe arasında kalan dar bir kumul üzerine yapılmıştır. Kaunos Tuzlası, Anadolu arkeolojisinde bir “ilktir”. Bilindiği üzere antik çağın pharmakolojisinde zamanında “Göz Merhemi” yapımında aranılır bir katkı maddesi olan “Kaunos Tuzu”nun üretildiği tesis, Kaunos’taki araştırmalarımızın ancak 40. yılında keşfedilmiştir.
50 m. yüksekliğindeki kayalık bir tepe olan kentin ikinci akropolisi Küçük Kale'nin zirvesinde, biri bereket tanrıçası Demeter'e ait olmak üzere en az iki tapınak ve bir Kilise inşa edilmiştir. Demeter Tapınağı'nın üzerinde bulunduğu ikinci terasın güneydoğu köşesinde ele geçen sayısız adak eşyalarından söyleyebiliyoruz ki, bu teras yapısı Kaunoslu kadınların “Thesmophoria / bereket bayramı’nda” çok büyük bir rol oynamıştır.
Kaunos’ta iki çeşme yapısı tespit edilmiştir: agora ve tiyatro çeşmeleri. Agoradaki çeşme yapısının batı duvarının dış yüzünde uzunca bir gümrük nizamname yazıtı bulunmaktadır.
